Tadeusz Borowski – poeta, prozaik, publicysta. Urodził się w 1922 roku w Żytomierzu w ZSRR, zmarł tragicznie w 1951 w Warszawie. Więzień Auschwitz i Dachau. Tadeusz Borowski we wczesnym dzieciństwie przeżył kolektywizację i głód. Ojciec, Stanisław, został w 1926 wywieziony do pracy przy budowie kanału białomorskiego, matka, Teofila, w 1930 trafiła na Syberię. Tadeusza wychowywała ciotka, jego starszy brat Juliusz zamieszkał w internacie. W 1932 Stanisław Borowski wrócił z zesłania do Polski. Synowie dołączyli do niego po samodzielnej podróży przez Kijów i Moskwę. Zamieszkali w Warszawie, dokąd w 1934 powróciła też matka.
Dzieciństwo
Mimo trudności finansowych rodziny Tadeusz Borowski uczęszczał do Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego. Po wybuchu drugiej wojny światowej kontynuował naukę na tajnych kompletach, wiosną 1940 zdał maturę. Jesienią zapisał się na podziemną polonistykę Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie był jednym z najlepszych studentów. Równocześnie zajmował się twórczością poetycką i zarabiał jako magazynier w firmie handlowej na Pradze, na Skaryszewskiej. Brał udział w życiu kulturalnym, należał do lewicującego środowiska skupionego wokół miesięcznika “Droga”. W życiu osobistym związany był z Marią Rundo, zwaną Tuśką, pierwowzorem bohaterki z tomu opowiadań “Pożegnanie z Marią”.
Debiut i początek wojny
Debiutował w 1942 cyklem poetyckim “Gdziekolwiek ziemia…” (odbity na powielaczu, wydany anonimowo). Kontynuujący nurt przedwojennego katastrofizmu (Czechowicz, Miłosz, Sebyła, Zagórski) cykl przyniósł głęboko pesymistyczną wizję kosmicznego zniszczenia, wobec którego jednostka jest bezradna. Katastrofa w rozumieniu Borowskiego jest nieuchronna i immanentnie wpisana w porządek wszechświata. Swoją wizję końca poeta przedstawił w patetycznych heksametrach, odwołując się do obrazów biblijnych, przede wszystkim z “Apokalipsy“ św. Jana (“Jeźdźcy Apokalipsy”). Kolejny tom, “Arkusz poetycki nr 2“, ukazał się w 1944 nakładem “Drogi”. Zawierał sześć erotyków Borowskiego, klasycyzujących w formie, podkreślających rolę miłości – ostoi człowieczeństwa z zdegradowanym świecie.
Aresztowanie
25 lutego 1943 Borowski został aresztowany w mieszkaniu przyjaciół i wywieziony na Pawiak (z więziennego okna obserwował likwidację getta), a następnie do Auschwitz. Dzień przed nim gestapo schwytało Marię – trafiła do obozu kobiecego w Birkenau. W obozie Borowski pełnił funkcję sanitariusza. Pisał wtedy wiersze oraz cenione przez współwięźniów piosenki i kolędy obozowe. Od wiosny 1944 wysyłał do odnalezionej w Birkenau Marii listy, wykorzystane potem w tomie “Byliśmy w Oświęcimiu“ i opowiadaniu “U nas, w Auschwitzu...”
W sierpniu 1944 został przewieziony do obozu Natzweiler-Dautmergen, a następnie do Dachau-Allach. Po wyzwoleniu Dachau przez amerykańską VII Armię przebywał w obozie dla dipisów (DP – ang. displaced person – więźniów wyzwolonych z obozów koncentracyjnych) na przedmieściach Monachium. Zwolniony we wrześniu 1945, rozpoczął działalność wśród Polaków w Niemczech, współorganizując Biuro Poszukiwania Rodzin przy PCK (sam szukał narzeczonej – Maria z Birkenau trafiła do Ravensbrück, a po wyzwoleniu do sanatorium w Szwecji). Podczas pobytu w Monachium opublikował tom wierszy “Imiona nurtu” (1945) oraz wydał wraz z Januszem Nelem-Siedleckim i Krystynem Olszewskim książkę “Byliśmy w Oświęcimiu“ (1946).
Okres powojenny
Na początku czerwca 1946 powrócił do Warszawy. W listopadzie do kraju wróciła Maria, niedługo potem wzięli ślub. Borowski ukończył studia, otrzymał stanowisko asystenta w Korbutianum [Gabinet Filologiczny Towarzystwa Naukowego Warszawskiego], był członkiem redakcji “Świata Młodych” i miesięcznika “Nurt”. Współpracował z dwutygodnikiem “Pokolenie”, gdzie opublikował pamflet na powieść “Z otchłani“ Zofii Kossak-Szczuckiej pt. “Alicja w krainie czarów” (1947 nr 1). Zarzucał w nim pisarce nierzetelne przedstawienie obozu w Oświęcimiu, a szczególnie brak rozliczenia z moralnością obozową. Tekst wywołał burzliwą dyskusję w środowisku literackim i stał się przyczyną licznych ataków na Borowskiego.
Własne doświadczenia obozowe zawarł w zbiorze opowiadań “Pożegnanie z Marią” (1948) i nowel “Kamienny świat” (1948). Dał w nich obraz “człowieka zlagrowanego”. Narrator “Pożegnania z Marią” – vorarbeiter Tadek (mylnie utożsamiany przez pierwszych krytyków z autorem) – przystosowuje się do rzeczywistości obozowej, podejmując walkę o życie i zgadzając się na bierne uczestnictwo w zbrodni. Sam Oświęcim jest według Borowskiego logiczną konsekwencją rozwoju cywilizacji europejskiej, opartej na podboju i terrorze, a także dobrze zarządzanym “przedsiębiorstwem” eksploatacji człowieka.
Działalność powojenna
Lata 1948 i 1949 przynoszą zwrot w świadomości Borowskiego. W lutym 1948 wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej. W czerwcu 1949 wyjechał na 10 miesięcy do Berlina, gdzie pełnił funkcję attaché kulturalno-prasowego i pracował dla wywiadu wojskowego. Po powrocie dał się poznać jako zdeklarowany komunista i działacz partyjny. Swoje poglądy wyraził w artykule “Rozmowy” (“Odrodzenie”, 1950, nr 8), stanowiącym socrealistyczne “wyznanie wiary” i bezwzględną krytykę dotychczasowej twórczości. Od tego momentu Borowski zajął się przede wszystkim publicystyką. Był czołowym autorem “Nowej Kultury” i współpracował ze “Sztandarem Młodych”. W swoich tekstach atakował kulturę zachodnią, Kościół i środowiska katolickie. Skądinąd jego socrealistyczne nowele dalekie są od jednoznaczności, silny jest w nich żywioł satyry i szyderstwa.
Tadeusz Borowski zmarł 3 lipca 1951 roku, zaledwie kilka dni po narodzinach córki. Okoliczności jego śmierci są niejasne, w zatruciu gazem dopatrywano się samobójstwa. Został pochowany w Warszawie, na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Konkluzje
Poezja Tadeusza Borowskiego pozostaje w cieniu jego twórczości prozatorskiej, tymczasem stanowi nie tylko w pełni dojrzałą część dorobku artysty, ale i zapowiada wszystkie wątki wykorzystane potem w prozie. Przynosi obraz Apokalipsy spełnionej, niszczejącego świata, w którym człowiek jest niewolnikiem, a historia – cyklem mordów i nienawiści. Apogeum procesu dehumanizacji stanowi Auschwitz, gdzie więzień sprowadzony jest do fizjologii (w wierszu “Do narzeczonej”). Istnieją wszakże wartości, których trzeba bronić – to życie w sensie biologicznym i miłość, czemu Borowski daje wyraz w obozowych erotykach, skierowanych do Marii (+++[Pamiętasz słońce Oświęcimia], +++[Tak mi się twoja twarz rozpływa]). Ze względu na przedstawioną w niej historiozofię i przekonania etyczne twórcy, poezja jest koniecznym kontekstem dla nowelistyki i opowiadań Borowskiego.
Więcej o Twórczości Tadeusza Borowskiego